Sapieha Aleksander

Aleksander Antoni Leon Konstanty Sapieha - syn Józefa Sapiehy i Teofili z Jabłonowskich Sapieżyny, urodzony 2.IX.1773 w Strasburgu, został ochrzczony natychmiast po urodzeniu w miejscowej katedrze. Domniemanym ojcem naturalnym Aleksandra był młody oficer francuski Brunet, należący do garnizonu strasburskiego. Jako urodzony we Francji miał automatyczne prawo do naturalizacji i nieograniczone prawa spadkowe. Pierwsze lata życia spędził na dworze w Wersalu pod opieką nianiek, a potem w Strasburgu.

Połowa października 1809 - po wyjeździe Napoleona do Paryża, Sapieha powrócił do kraju, gdzie zajął się sprawami gospodarskimi i majątkowymi. Uregulowanie spraw podatkowych dóbr starostwa Preny, ugoda z włościanami, w skomplikowanych sprawach majątkowych matki jeździł kilkakrotnie do Rosji prawd. do końca 1810, a może do połowy 1811. Głównym terenem jego działalności pozostawało jednak "hrabstwo wisznickie".

Od 1806 aż do lata 1810 - trwa formułowanie umowy separacyjnej pomiędzy Aleksandrem i jego żoną, wychowującą dzieci na swój koszt. 

Boże Narodzenie 1809/1910 - krótkie wizyty Aleksandra w Radzyniu u żony i dzieci oraz w Szydłowcu na świętach. Stała korespondencja jedynie z córką. Osłabienie kontaktów z TPN, chłód w stosunkach ze Staszicem. Spokojne życie na wsi. Zwiększone zakupy książek, za pośrednictwem znanego księgarza warszawskiego i właściciela wypożyczalni książek francuskich Fryderyka Pfaffa. Tematyka "ksiąg" pozostała nieokreślona. Praca nad "Podróżami bałkańskimi".

1811 - wydanie we wrocławskiej oficynie pierwszej części książki "Podróże po krajach słowiańskich odbywane".

Początek 1811 - ożywienie korespondencji z księciem Bassano, czyli Maretem, który objął stanowisko ministra spraw zagranicznych Francji. Maret rekomendował mu Louisa Pierre`a Edouarda Bignona - dyplomatę francuskiego, zajmującego się organizowaniem administracji na ziemiach "podbijanych" przez Napoleona.
 
Wiosna 1811 (przełom kwietnia i maja) - poznanie Bignona, który od 25 grudnia 1810 został mianowany nowym rezydentem, czyli przedstawicielem dyplomatyczno-politycznym Francji w Warszawie, mającym za zadanie zorganizowanie wywiadu wojskowego na pograniczu z Rosją. Aleksander podejmuje się zorganizować i kierować odrębną siatką agentów-korespondentów na ziemiach litewsko-ukraińskich, a przede wszystkim na swej rodzinnej Litwie. Tworzy prywatne biuro wywiadowczo-informacyjne, oparte o stałą wymianę informacji płynących od kilkunastu współpracowników (m. in. urzędnika rosyjskiej komory celnej Sakowicza, Wilnianina - Antoniego Franceskona, czy Jarmolińskiego, podróżującego do Wilna dla obserwacji wojsk rosyjskich, tj. z ludzi, mieszkających w zaborze rosyjskim) i działającego pod jego wyłącznym kierownictwem, poza kontrolą i strukturą francusko-polskiego wywiadu wojskowego. 

2 czerwca 1811 - Warszawa: spotkanie z Bignonem w jego rezydencji z okazji urodzin syna Napoleona, króla Rzymu.

Listopad 1811 - obietnice Bignona uzyskania dla Aleksandra nominacji kasztelana, tj. członka senatu Księstwa Warszawskiego. Trwa praca nad uściśleniem raportów własnych i współpracowników. Wśród korespondentów znależli się: Mey i kupiec Francois Galli z Żytomierza, Kajetan Malinowski z Wermionska, Jabłonowski z Kaniowa, Kołyszko z Sewrucka, Meyer, zastąpiony przez podróżującego aż do Mohylewa Laskowskiego. Aleksander osobiście jeździł do Boremla. Informacje biura Sapiehy zaczęły docierać do Paryża, do Mongaillara i sztabu wojskowego, planującego plan "drugiej wojny polskiej".

Jesień 1811 - nowa podróż po Saksonii, monarchii habsburskiej, Księstwie Warszawskim i zaborze rosyjskim, sięgnęła aż do Bukaresztu (głównego ośrodka politycznego i woskowego Rosji tej wojny) i miała cele informacyjno-wywiadowcze. Powstał z niej cykl raportów dla Napoleona, zawierających ocenę sytuacji Rosji i w zaborze rosyjskim, prognozy Aleksandra dotyczące litewskich rodów arystokratycznych sprawdziły się w najbliższej przyszłości.

Lato 1811 - w gazecie "Korespondent Hamburski" ukazała się wiadomość o mianowaniu ks. Aleksandra Sapiehy hrabią Cesartwa Francuskiego i przyznaniu mu przez Napoleona donacji w majątkach ziemskich w Królestwie Westfalii, przynoszących rocznie 24 tys. franków renty. Przedrukowano tę wiadomość w "Journal de l`Empire", powołując się na gazety warszawskie, ale ani Bignon, ani Wincenty Krasiński nie dotarli do źródła tej informacji.

Sierpień 1811 - Napoleon zadowolony z pracy siatki Sapiehy poleca Bignonowi jej rozszerzenie, zapewniając biuru dodatkowy kredyt w wysokości 3 tys. franków miesięcznie.

10 grudnia 1811 - Warszawa: Anna Sapieżyna, być może pod wpływem męża (lub jego reputacji podróżnika) wystąpiła na balu maskowym urządzonym przez Bignona w stroju orientalnym. 

Przełom 1811/1812 - Bignon snuje projekty nadania księciu jakiegoś urzędu publicznego, być może w wojsku, lub jako posła, albo deputowanego na sejm. Na polecenie Napoleona powstaje sieć szpiegowska bezpośrednio przy sztabie generalnym (trzech głównych agentów, znających rosyjski i niemiecki rządziłoby 12-oma dobrze płatnymi agentami w terenie, przekazującymi informacje), mająca działać w czasie wojny. Aleksander nie wchodzi do tej nowej siatki. 

Luty/marzec 1812 - Aleksander miewa powtarzające się ataki reumatyzmu, a z nimi załamania i frustracje. Niedostateczne efekty pracy wywiadu przy jednoczesnym przyspieszeniu planów wojennych cesarza.

Luty/marzec 1812 - pozyskanie do współpracy z wywiadem oficera rosyjskiej służby celnej w rejonie Brześcia i adiutanta generała Aleksjejewa. Próby przywrócenia przynajmniej poprawnych stosunków z żoną nie udają się. "Jakieś jego głośne wypowiedzi o miłości (zapewne o własnych, lecz może i żony sympatiach) w Warszawie, oraz towarzystwo jakiejś kobiety w czasie jego podróży (chyba wiosną 1812) przekreśliły jego staranie w tym względzie." Dostał spokojny, grzeczny list z odmowną, pełną dystansu odpowiedzią od żony, która - zamieszkawszy w Warszawie uczestniczyła w balach i różnych wieczorach towarzyskich w kręgu znajomych pań, sióstr Czartoryskich - Zofii Zamoyskiej i Marii Wirtemberskiej". 

Do czerwca 1812 - biuro Sapiehy funkcjonuje jako odrębna grupa w strukturze wywiadu francuskiego.
 
Początek czerwca 1812 - Bignon zostaje zastąpiony w Warszawie przez pyszałkowatego grafomana, arcybiskupa Malines, Dominica de Riom de Prolhac de Fourt de Pradta w randze ambasadora, a Bignon mianowany komisarzem przy Tymczasowym Rządzie Litewskim. Napoleon żąda od Rady Stanu wskazania pięciu Polaków wyróżniających się swym charakterem i stanowiskiem, posiadających znajomość lokalną Litwy, Ukrainy, Podola i Wołynia, wybijających się oświeceniem i patriotyzmem. Rada Stanu Księstwa Warszawskiego wysuwa wraz z Aleksandrem Sapiehą - Chodkiewicza, Józefa Sierakowskiego, Aleksandra Potockiego, gen. Eustachego Sanguszkę i Józefa Kossakowskiego. 

Ostatnie dni maja 1812 - Aleksander Sapieha wyrusza na spotkanie Napoleona. Być może nastąpiło ono w Toruniu, gdzie zatrzymał się na kilka dni z powodu choroby, a cesarz dotarł tu 9 czerwca. Stąd wyrusza wraz z Napoleonem do Warszawy, gdzie podpisuje wraz z 31 ziemianami i arystokratami zaboru rosyjskiego petycję do przygotowywanego dopiero sejmu czerwcowego, w której wzywa się sejm do przywrócenia niepodległości ojczyźnie. To posłużyło za pretekst ogłoszenia Konfederacji Generalnej, zalecanej przez samego Napoleona. Być może myśl na ten temat podsunął cesarzowi Sapieha. 

23 czerwca 1812 - Napoleon staje na brzegu Niemna, prowadząc ze sobą 650 tys. żołnierzy zebranych z całej Europy. A nocą 26 czerwca 1812 car Aleksander I potajemnie opuszcza Wilno.

28 czerwca 1812, w dzień Świętej Trójcy - tysiące Wilnian wita na ulicach  swego miasta polskich ułanów i francuskich szaserów. Napoleon przedstawia się jako mściciel krzywd narodu polskiego, ale żąda dla wojska od prezydenta miasta Lachnickiego "sto tysięcy porcji! Natychmiast!", reagując na propozycję 6 tys. wściekłym śmiechem. Prawdopodobnie Aleksander służy za tłumacza w tej rozmowie. 

30 czerwca 1812 - Wilno. Sapieha zdecydowanie ściąga rektora Uniwersytetu Wileńskiego, Jana Śniadeckiego na rozmowę z Napoleonem. Przedstawia cesarzowi ogłoszony uroczyście poprzedniego dnia w katedrze wileńskiej, a zainicjowany przez studentów akt odnowienia unii polsko-litewskiej, który w ciągu dwu dni podpisało kilkanaście tysięcy osób. W gronie "pięciu wybitnych Polaków" odczytano rozkaz cesarski, który oficjalnie ogłoszono nazajutrz, o utworzeniu Komisji Rządu Tymczasowego Wielkiego Księstwa Litewskiego, jako najwyższej władzy nad guberniami - wileńską, mińską, grodzieńską i białostocką, którego członkami stali się: marszałek Stanisław Sołtan, Aleksander Sapieha, Franciszek Jelski, Józef Sierakowski i Karol Prezor, Bingnon został komisarzem cesarskim, a Kossakowski - sekretarzem generalnym. Członkowie wybierają na prezesa Komisji St. Sołtana, Sierakowskiego zastępcą. 

7 lipca 1812 - Napoleon mianuje dwu następnych członków Komisji, Jana Śniadeckiego i Aleksandra Potockiego.

Lipiec 1812 - Wilno: praca w Komisji Rządu Tymczasowego, która zainicjowała swą działalność 2 lipca w sali Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego, w obecności trzech członków - Aleksandra Sapiehy, Sierakowskiego i Jelskiego.

4 lipca 1812 - Wilno: audiencja członków Komisji Rządu Tymczasowego u Napoleona.

Od 8 lipca 1812 - Wilno: do prac Komisji dołączają Śniadecki i Potocki.

8 lipca 1812 - szef sztabu Berthier na polecenie Napoleona mianuje generała-gubernatora Litwy, zostaje nim generał holenderski, Dirk van Hogendorp, który rozpoczyna działalność dopiero po swoim przybyciu pod koniec lipca w sposób dość brutalny, energiczny, drażliwy i ostry.

10 lipca 1812 - Wilno: uroczysty obiad u cesarza wszystkich członków Komisji..

11 lipca 1812 - Wilno: zakończenie wstępnych prac organizacyjnych Komisji, ustala się strukturę funkcjonowania Rządu. Obszar działań Komisji podzielono na 7 resortów, kierowanych przez siedmiu członków Komisji. Każdy z nich powoływał od 5 do 10-ciu współpracowników, adiunktów, tworzących Komitet. Sapieha dostaje kierownictwo Komitetu Wojskowego, najtrudniejszego i najważniejszego resortu i przystępuje do działania z wielkim zapałem.

14 lipca 1812 - Wilno: jako członek Komisji Aleksander uczestniczy w uroczystym podpisaniu aktu przystąpienia władz Litwy do Konfederacji Generalnej. O godz. 11 rano z pałacu biskupiego, będącego rezydencją Napoleona w Wilnie rusza do katedry "dostojny pochód". Biskup Kossakowski w pontyfikalnych szatach odprawia uroczystą mszę. Po ceremonii akt przystąpienia władz Litwy do Konfederacji przekazano Napoleonowi za pośrednictwem ministra Mareta. Wieczorem Warszawski Teatr Narodowy daje bezpłatne przedstawienie "Krakowiaków i Górali", a w pałacu Paca ma miejsce wielki bal, w którym uczestniczy cała polska i francuska elita cywilna i wojskowa, oraz krótką obecnością uświetnia go sam cesarz.

Od 15 lipca 1812 - Wilno: posiedzenia Komisji przenosi się do domu jej sekretarza, Kossakowskiego. Trudna działalność Aleksandra przy werbowaniu żołnierzy i załatwianiu pieniędzy na ich ekwipunek. Nominacje dla synów ziemiańskich, którzy często sami płacą na swoje formacje.

Noc 15/16 lipca 1812 - Napoleon wyrusza z Wilna za szybko ścigającymi nieprzyjaciela korpusami wojska. 

Lipiec/początek sierpnia 1812 - Aleksander pozostaje główną i zawsze aktywną osobą w Komisji Rządu Tymczasowego. Pojawia się narastające zmęczenie, niewiara w sukces i dolegliwości zdrowotne. Gorzki list do Tadeusza Matuszewicza o stanie Litwy (zaginiony).

Sierpień 1812 - narasta konflikt pomiędzy krewkim gen. Hogendorpem, ingerującym coraz ostrzej w sprawy organizacji wojsk litewskich, a Komitetem Wojskowym i osobiście Sapiehą, osłanianym przez Bignona i Mareta, którzy również nie lubili generała.

24 sierpnia 1812 - rozdrażniony Napoleon udziela ostrej reprymendy Bignonowi, podporządkowując go faktycznie Hogendorpowi, którego mianuje prezesem Komisji Tymczasowego Rządu Litewskiego, powierzywszy mu w ten sposób zwierzchnictwo nad organizacją pułków litewskich i nominowaniem oficerów. Sapieha natychmiast składa prośbę o dymisję, motywując ją złym stanem zdrowia i uzyskuje 3miesięczny urlop od 31 sierpnia "dla poratowania zdrowia".

Koniec sierpnia 1812 - główna inicjatywa polityczna księcia Aleksandra i Komisji, dotycząca likwidacji granicy celnej między Litwą, a Księstwem Warszawskim kończy się niepowodzeniem w Warszawie. W drodze do Wisznic Aleksander, chcąc pobyć trochę u krewnego, zatrzymuje się w miejscowej karczmie na posiłek, czy nocleg. Przechodzącego przez podwórze ugryzł mocno w nogę kierd (knur). Wynika z tego zakażenie i gangrena prędko doprowadza do jego śmierci. 8 września 1812 - Aleksander Sapieha umiera w miasteczku Dereczyn (na drodze do Grodna), majątku Franciszka Sapiehy. Zmarły zostaje szybko pochowany w Dereczynie, zapewne w miejscowym podominikańskim kościele, a później ekshumowany i przewieziony do Wisznic, należących do parafii kodeńskiej.

(Biografia na podst. książki Jerzego Skowronka "Z magnackiego gniazda do napoleońskiego wywiadu. Aleksander Sapieha" PWN 1992)