Unici

Już od XVw. istniały tendencje do likwidacji podziału chrześcijaństwa na wschodnie i zachodnie. Wzmogły się wraz ze stratami poniesionymi przez Kościół katolicki na skutek reformacji. dodatkowo uwypukliły się różnice między katolicką szlachtą a prawosławną ludnością wschodnich ziem przy powstaniach kozackich na Ukrainie. Przy znanym uzależnieniu rosyjskiej cerkwi od carów uzasadnione były obawy, że występując w obronie prawosławnych mieszkańców Rzeczypospolitej, posłuży ona jako narzędzie polityki Moskwy

Rozwiązaniem mogła być unia. W 1596r. w Brześciu Litewskim uroczyście proklamowano unię, tworząc nowy obrządek greckokatolicki Kościoła rzymskiego. Był on podporządkowany papieżowi, dogmatycznie zgodny z katolicyzmem, lecz w liturgii bliski prawosławiu.

Już w trakcie wstępnych pertraktacji zaznaczył się rozłam na zwolenników i przeciwników unii. Podział ten przebiegał przez wszystkie województwa, warstwy społeczne, dzielił duchownych i świeckich. W istocie zamiast przyłączenia polskiego prawosławia do katolików doszło do powstania nowego Kościoła - niechętnego prawosławiu i wrogo przez nie traktowanego. Unia rozszerzyła się do końca XVII w. Na ziemiach wschodnich, a nawet poza granicami kraju. W następnym stuleciu w miarę politycznego umacniania się Rosjo i coraz ściślejszego podporządkowania sobie cerkwi przez carat, wystąpiła tendencja wypierania obrządku greckokatolickiego. W XIXw. Na unitów spadły prześladowania.

Konflikt związany z unitami zaczęła wykorzystywać Rosja, mieszając się w sprawy polskie. W 1768r. pod jej naciskiem rząd polski ograniczył działalność unitów na swych terenach. Za panowania Mikołaja I biskup J. Siemaszko przedstawił projekt likwidacji swego kościoła (1839) i po aprobacie cara zaczął realizację. Oficjalnie na terenach polskich unia przestała istnieć w 1899r. W zaborze austriackim Kościół unicki cieszył się wolnością. ! 1774r. cesarzowa Maria Teresa wprowadziła nazwę Kościół greckokatolicki. W II Rzeczypospolitej żyło ok. 3,4 mln. unitów. Istniały 3 diecezje stanowiące metropolię halicko-lwowską, od 1934r. - również odrębny okręg administracji apostolskiej dla Łemkowszczyzny.

Po II wojnie światowej Kościół greckokatolicki został zlikwidowany decyzją synodu lwowskiego, podjętą pod naciskiem władz radzieckich (1946r.). W następnych latach zniesiono unię na Rusi Podkarpackiej i w Rumunii. Istniał jednak nadal nielegalny Kościół unicki, który po rozpadzie ZSRR (1991r.) odzyskał tradycyjne wpływy. Część unitów została przesiedlona na ziemie północno-zachodnie (akcja "Wisła" 1947r.). Unici wznowili działalność po 1956r.

W 1957r. prymas Polski kardynał Stefan Wyszyński otrzymał ze Stolicy Apostolskiej uprawnienia ordynariusza dla unitów. W 1969r. objął parafię katedralną w Przemyślu proboszcz - grekokatolik. W 1989r. ksiądz J. Martyniak mianowany został przez papieża Jana Pawła II pierwszym powojennym biskupem unickim, a w 1991r. - biskupem ordynariuszem diecezji przemyskiej, która w czerwcu 1996r. dzięki decyzji papieża została przemianowana na metropolię. Liczy ona ok. 300 tyś wiernych.

W Kostomłotach na Podlasiu działa parafia unitów, która w latach międzywojennych zawarła samodzielną unię z Kościołem katolickim. O kościele greckokatolickim w Wisznicach zachowało się niewiele danych wobec spalenia się ksiąg parafialnych w pożarze w 1836r.. Posiadane źródła dały jednak zarys dziejów parafii.